Εντυπώσεις και σκέψεις από την εκπαιδευτική επίσκεψη του τμήματος Β5 του 2^ου ΓΕΛ Ζακύνθου στο Α’ Νεκροταφείο Ζακύνθου στο πλαίσιο του προγράμματος του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λιθακιάς

 Η ταφή των νεκρών. Ηθική υποχρέωση, συναισθηματική αναγκαιότητα, υγειονομική μέριμνα, κοινωνική εκδήλωση, θρησκευτική επιταγή, βάση του ανθρώπινου πολιτισμού. Η ταφή των νεκρών έχει βαθιά και πολυδιάστατη σημασία, που εκτείνεται πολύ πέραν της προστασίας της δημόσιας υγείας, και για τις περισσότερες κοινωνίες αποτελεί θεμελιώδες μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας.

 Με τον θάνατο το ανθρώπινο σώμα, που υπήρξε το περιτύλιγμα της ζωής, μεταμορφώνεται τελειωτικά, αρχίζει να χωνεύει τον ίδιο του τον εαυτό. Η ταφή εξυπηρετεί την ανάγκη πρακτικής διαχείρισης αυτής της μεταβολής, θεωρείται όμως πρωτίστως χρέος με ηθικό περιεχόμενο, ένδειξη τιμής προς αυτόν που απεβίωσε  και αποδοχής της ζωής που έζησε. Με αυτή την ύστατη φροντίδα, οι ζωντανοί εκφράζουν την αναγνώριση της ύπαρξης και της αξίας του. Και οι οικείοι με την οριστικότητα της ταφής δύνανται να αποδεχτούν τον θάνατο και να βιώσουν με τρόπο υγιή το πένθος. Η τελετουργία γύρω από αυτήν επιτρέπει στους ανθρώπους να χειριστούν την απώλεια με τρόπο που προάγει τη θεραπεία της ψυχής και της κοινότητας.

Η ιστορία της Αντιγόνης, την οποία οι μαθητές διδάσκονται στη Β’Λυκείου, αναδεικνύει- μέσα στην πολλαπλότητα των νοημάτων της- την προσήλωση στο καθήκον της ταφής του νεκρού αδελφού της, Πολυνείκη, παρά τη ρητή απαγόρευση του Κρέοντα, ως αδιαπραγμάτευτο χρέος των ζωντανών προς τους νεκρούς. Είναι η κορυφαία πράξη της ηρωίδας, σύνοψη της ύπαρξής της, που επιτελείται από τη θέση και την ιδιότητα της ζωντανής: το χρέος της ταφής του νεκρού αφορά αυτονόητα μόνο όσους αναλαμβάνουν πλήρως και μέχρις εσχάτων την ιδιότητα του ηθικώς ζώντος στο πλαίσιο του δεσμού με το έτερον του ζώντος, τον νεκρό. Η θαρραλέα ανάληψη των συνεπειών της πράξης της ολοκληρώνει την κατάφασή της ηρωίδας στην έμπρακτη ελευθερία του ζώντος υποκειμένου.

 Στις περισσότερες θρησκείες, η ταφή έχει συνδεθεί με την πίστη στη μεταθανάτια ζωή  ή στη διαδικασία της μετάβασης του πνεύματος από το φυσικό στο υπερφυσικό πεδίο, στο επέκεινα. Η ταφή προσλαμβάνει χαρακτήρα τελετής που διευκολύνει την ειρηνική απομάκρυνση της ψυχής από τον κόσμο των ζωντανών.

Οι ταφικές συνήθειες είναι συνήθως πολιτισμικά καθορισμένες, ενώ συνδέονται και με την κοινωνική διαστρωμάτωση. Κάθε κοινωνία, σε κάθε εποχή έχει διαφορετικούς τρόπους και τελετές για την ταφή, οι οποίοι συνήθως αντανακλούν τις πεποιθήσεις, τις αξίες και την αισθητική της.

Συνολικά, η ταφή των νεκρών αποτελεί μια πράξη υψηλού συμβολισμού που ενσωματώνει σεβασμό, πίστη, κοινωνική οργάνωση και πρακτική ανάγκη και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη εμπειρία και τις αντιλήψεις γύρω από τον θάνατο και -εντέλει τη ζωή- που νομοτελειακά τον εμπεριέχει.

Οι χώροι ανάπαυσης των νεκρών, τα κοιμητήρια, είναι μνημεία πολιτισμού με αδιαμφισβήτητη αξία, καθώς αποτελούν ένα συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην ιστορία, την τέχνη, την κοινωνία και τις παραδόσεις μιας κοινότητας. Ένα αληθινό υπαίθριο μουσείο, που από το 1871 φιλοξενεί ταφικά μνημεία μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής σημασίας, είναι το Α΄ Νεκροταφείο Ζακύνθου, διαχρονικό τοπόσημο στο νότο, στις παρυφές της πόλης. Πρόκειται για μία ανοιχτή γλυπτοθήκη που εκτείνεται σε 70 στρέμματα, για να συμπεριλάβει ταφικά έργα σημαντικών καλλιτεχνών, όπως ο Γιώργος Δημητριάδης και ο Ιάκωβος Μαλακατές, αλλά και λαϊκών τεχνιτών του νησιού, όπως των σιδηρουργών που εξειδικεύονταν στους σταυρούς και τα κιγκλιδώματα. Η ταφική γλυπτική υπηρετεί εδώ άριστα τους δύο βασικούς της σκοπούς: ως τέχνη λειτουργική δημιουργεί το σήμα κάθε τάφου, το δώρο προς τον νεκρό από τους δικούς του ανθρώπους, απόγονοι των οποίων μπορεί να ζουν ακόμη, ενώ παράλληλα προσφέρει αισθητική απόλαυση και συγκίνηση στη θέα καλλιτεχνημάτων υψηλής έμπνευσης και τεχνικής. Σαφώς λιγότερο προβεβλημένο και γνωστό από το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, το ιστορικό κοιμητήριο της Πόλης της Ζακύνθου είναι ένας εφάμιλλης αξίας κήπος γλυπτών, αλλά περισσότερο ένας τόπος μνήμης με μεγάλη συμβολική αξία.

Επισκεφθήκαμε το Α’ Νεκροταφείο Ζακύνθου ένα πρωινό του Δεκεμβρίου του 2024 στο πλαίσιο του προγράμματος Τοπικής Ιστορίας του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λιθακιάς «Η υπαίθρια γλυπτοθήκη του Κοιμητηρίου Ζακύνθου». Ο ήλιος είχε βγει αδύναμος, ένα πέπλο ομίχλης κάλυπτε τους λόφους που οριοθετούν την πόλη στα βόρεια, ενώ τα φυτά και τα μνημεία έσταζαν από την πρωινή υγρασία. Ήμασταν στον παπαδιαμαντικό κήπο της φθοράς. Με αφορμή τον θάνατο όμως, θα μιλούσαμε για τη ζωή και για τα έργα των ανθρώπων.

Οι τάφοι, οι επιτύμβιες στήλες, τα γλυπτά και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία με τη βοήθεια των υπευθύνων του εκπαιδευτικού προγράμματος κ. Πηνελόπης Αβούρη, κ.Αναστασίου Βισβάρδη και κ. Ιωάννας Νικολοπούλου έγιναν εύγλωττοι μάρτυρες της εποχής δημιουργίας τους και μας έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία της κοινότητάς μας, καθώς και για την εξέλιξη της τέχνης, της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Η προσεκτική παρατήρηση των μνημείων αναδείκνυε με ενάργεια τις κοινωνικές σχέσεις, τις σχέσεις εξουσίας και την κοινωνική διαφοροποίηση. Η θέση ενός τάφου, η πολυτέλεια ενός μνημείου ή η απλότητα ενός άλλου, παρείχε ενδείξεις για την κοινωνική θέση των ατόμων που ετάφησαν εκεί, τις ασχολίες τους, την οικονομική τους κατάσταση ή τον ρόλο τους στην κοινωνία. Στην περιήγησή μας στο κοιμητήριο εξάλλου, συναντήσαμε στις επιγραφές πολλά γνωστά ονόματα από τον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών, της πολιτικής και της οικονομίας του τόπου. Με βάση την εμπειρία μας, διαμορφώσαμε μία άλλη εκδοχή της τοπικής ιστορίας και σχηματίσαμε μία εντύπωση για την κουλτούρα και τον τρόπο ζωής της προσεισμικής  Ζακύνθου καθώς και για τις κοινωνικές αντιλήψεις για τον θάνατο και τη μνήμη.

  Επιπρόσθετα, μέσα από τις επιγραφές, τα ονόματα των τεθνεώτων και τα συναισθηματικά ή φιλοσοφικά μηνύματα στις ταφόπετρες και τις  επιτύμβιες στήλες αποκομίσαμε μία μοναδική αίσθηση για την προσωπική και οικογενειακή ιστορία των προκείμενων νεκρών. Εντέλει, κάθε τάφος είναι ένα αληθινό «μνημείο» για την ίδια την ανθρώπινη ζωή.

Η σύντομη επίσκεψη μας όμως, γέννησε ένα πλαίσιο προβληματισμού σε σχέση με την έμπρακτη έκφραση του οφειλόμενου σεβασμού στους νεκρούς, ο οποίος αποτελεί δείκτη πολιτισμού μιας κοινωνίας, επομένως και της δικής μας. Το Α’ Νεκροταφείο της Ζακύνθου χρήζει πολύ μεγαλύτερης προσοχής και φροντίδας από τους αρμόδιους φορείς. Ταφικά μνημεία, έργα σπουδαίων καλλιτεχνών από μάρμαρο και άλλα υλικά καλύπτονται από βρύα και λειχήνες, παραδίδονται στη μούχλα, τη σκωρία, τις στρώσεις ρύπων και αφήνονται να καταρρεύσουν. Τάφοι επιφανών οικογενειών, οι οποίοι δεν έχουν απογόνους, ή αυτοί βρίσκονται μακριά και δε δύνανται να μεριμνήσουν για τη συντήρηση τους, είναι αμετάκλητα αφημένοι στη φθορά του χρόνου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον τάφο των Σιγούρων, της οικογένειας του πολιούχου μας, Αγίου Διονυσίου. Η καθολική εκκλησία του κοιμητηρίου είναι ερειπωμένη και χωρίς σήμανση ως ιερό μνημείο. Κάπου παραδίπλα είναι στοιβαγμένοι ως απορρίμματα, σκουριασμένοι και στραβωμένοι, οι περίφημοι, ζακυνθινοί σιδερένιοι σταυροί, για τους οποίους ο Διονύσιος Ζήβας είχε αφιερώσει ολόκληρο κεφάλαιο στη μελέτη του «Ζακυνθινά Αρχιτεκτονικά Σύμμικτα», χαρακτηρίζοντάς τους κατασκευές αυτόνομες, έργα τελειωμένα και πλήρη, σπουδαίων ζακυνθινών τεχνιτών. Και οι νεότεροι τάφοι όμως συνωστίζονται άναρχα σε πολλά σημεία του νεκροταφείου, πνίγονται από τη λάσπη και τα αγριόχορτα.

Γνωρίζουμε πως η κατάσταση στο νεκροταφείο επιδεινώθηκε από το χτύπημα του μεσογειακού κυκλώνα «Ιανού» τον Σεπτέμβριο του 2020, όμως αυτό δεν μπορεί να αποτελεί εύλογη εξήγηση, και πολύ περισσότερο δικαιολογία, για την εικόνα που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης. Έπρεπε να έχουν γίνει πολλά περισσότερα για την αποκατάσταση των ζημιών από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τη συντήρηση των μνημείων και την καθαριότητα. Είναι κρίσιμο να διασφαλιστεί πρωτίστως ο συστηματικός καθαρισμός, η αποψίλωση της άγριας βλάστησης και η εξομάλυνση των μονοπατιών σε επίπεδο στοιχειώδους συντήρησης του χώρου. Από εκεί και πέρα, μία ολική μελέτη αποκατάστασης θα ανέστρεφε την προϊούσα φθορά και θα δημιουργούσε προϋποθέσεις σύνδεσης του Α’ Νεκροταφείου Ζακύνθου με ευρωπαϊκά ή διεθνή δίκτυα ιστορικών κοιμητηρίων. Θεωρούμε πως αυτές οι ενέργειες αποτελούν δείγμα του οφειλόμενου σεβασμού προς τους ανθρώπους που δεν είναι πια κοντά μας, την ιστορία και τον πολιτισμό του τόπου μας. 

Οι μαθητές του τμήματος Β5 του 2^ου ΓΕΛ Ζακύνθου

Η υπεύθυνη καθηγήτρια: Καλλιντέρη Μαρίνα